Η θέση του θύματος και η κοινωνική ευθύνη

Ο Σέλιν διατύπωσε το απόφθεγμα «όλοι οι άλλοι είναι ένοχοι εκτός από μένα», το οποίο δημοσιεύθηκε στο βιβλίο του Πασκάλ Μπρυκνέρ «Ο πειρασμός της αθωότητας». Σ' αυτό το απόφθεγμα συγκεντρώνεται ένας μεγάλος πειρασμός που αντιμετωπίζει ο άνθρωπος σε όλες τις εποχές αλλά κάπως πιο έντονα τον συναντάμε στη δική μας εποχή. Πρόκειται μάλλον για μια τάση του ανθρώπου για αποποίηση της ευθύνης του και υιοθέτηση της θέσης του θύματος. Όταν κάποιος αποδεχτεί την θέση του θύματος θεωρεί πως βρίσκεται σε θέση μειονεκτική και δέχεται επίθεση από την κακή οικογένεια, την εχθρική κοινωνία και την απαίτηση προστασίας από τους άλλους.
Στη συνείδησή μας έχει περάσει η ιδιότητα του παιδιού ως ενός πλάσματος αγνού, τρυφερού και πάντα με καλές προθέσεις. Θεωρούμε πως το παιδί αδυνατεί να πράξει κάτι κακό από πρόθεση και εάν προβεί σε κάποια κοινωνικά απαράδεκτη πράξη αυτό οφείλεται σε επίδραση κάποιου ενήλικα στη ζωή του παιδιού. Όταν οι ενήλικες εξακολουθούν να συμπεριφέρονται ως παιδιά κι απαιτούν από την κοινωνία να αποδεχτεί την ανευθυνότητα ως συνέπεια της κακής παιδικής ηλικίας, όταν αρνούνται να ξεφύγουν από τις παγίδες που δημιουργεί ο «παιδισμός» που οι ίδιοι επιλέγουν ως πρακτική για να αποφεύγουν την ευθύνη της ζωής και των επιλογών τους.
Το παιχνίδι του πειρασμού της αθωότητας είναι συνδεδεμένο με την ανωριμότητα. Για να θεωρηθεί ένας άνθρωπος αθώος πρέπει όλοι οι άλλοι να θεωρηθούν ένοχοι και για να υποστηριχθεί η δική του αθωότητα πρέπει να αποδειχτεί η ενοχή των άλλων. Ο σύγχρονος άνθρωπος νοιάζεται μέχρι υπερβολής για την ανεξαρτησία του. Συγχρόνως όμως ο σύγχρονος άνθρωπος δεν αγωνίζεται τόσο για την ελευθερία του όσο για την προστασία του, τη συμπαράσταση, τη μέριμνα και την μέχρι υπερβολής αποποίηση κάθε ευθύνης για τις πράξεις του. Γίνεται ένας τεράστιος αγώνας για την αναζήτηση των ευθυνών της οικογένειας, της κοινωνίας, της πολιτικής εξουσίας και ακόμα πιο μακριά όλα τείνουν να αναχθούν στη γονιδιακή μας καταβολή.
Οι σύγχρονες διαφημίσεις βρίθουν αναφορών στην παιδική αθωότητα, από εκείνες που αναφέρονται σε αυτοκίνητα μέχρι όσες αναφέρονται σε δάνεια και αγορές σπιτιών. Ακόμα και τόσο σοβαρά θέματα, όπως η σύναψη ενός δανείου ή η αγορά ενός αυτοκινήτου διέπονται από μια παιδιάστικη αφέλεια που οδηγεί με βεβαιότητα στην παγίδευση. Ο παιδισμός συνίσταται στο να ζητά ένας άνθρωπος τα πάντα, να πιστεύει πως τα δικαιούται και πως πρέπει να τα διεκδικήσει αδιαφορώντας για τις ανάγκες των άλλων. Ο εγωκεντρισμός που αποτελεί χαρακτηριστικό γνώρισμα των πρώτων χρόνων της παιδικής ζωής καλλιεργείται συστηματικά τόσο από τα ΜΜΕ, όσο και από το ίδιο το υποκείμενο που αρέσκεται να αποτελεί το κέντρο του κόσμου. Η αίσθηση πως όλοι και όλα μπορούν να περιστρέφονται γύρω μας μάς κάνει να διεκδικούμε τη θέση του θύματος, του αθώου που υποφέρει από την κακομεταχείριση στις αστικές συγκοινωνίες, στις τράπεζες, στα πολυκαταστήματα, στους δρόμους των πόλεων αλλά ακόμα και στις διακοπές. Ο πολίτης αρέσκεται να αισθάνεται ταλαιπωρημένος, φτωχός, στριμωγμένος σε ουρές, χωρίς χώρους στάθμευσης, να είναι εκτεθειμένος στο βλαβερό νερό, στα ανθυγιεινά τρόφιμα και στην μολυσμένη ατμόσφαιρα. Δεν γίνεται όμως κανένας λόγος για το πώς διαμορφώνεται η κατάσταση αυτή.
Η ευθύνη μονίμως βαρύνει τους ώμους της πολιτείας που δεν προστατεύει τον πολίτη, στους ώμους της αστυνομίας, της εκκλησίας, της παιδείας και γενικά φορέων που κείνται εκτός του κάθε υποκειμένου. Η επιπολαιότητα αποτελεί επίσης γνώρισμα της παιδικής ηλικίας προβάλλεται όμως ως γοητευτική συμπεριφορά, ως αθωότητα και ενίοτε ως γνησιότητα του χαρακτήρα. Η ειλικρίνεια συγχέεται με την ωμότητα, την παιδαριώδη διάθεση που δεν διστάζει να προσβάλλει τον συνάδελφο, το σύντροφο, τον συνοδοιπόρο της ζωής. Το δικό μας καλό μπαίνει πάνω από το καλό όλων των άλλων. Η διεκδίκηση των «θέλω» μας γίνεται συχνά εις βάρος της ηρεμίας και της ισορροπίας των σχέσεων. Οι σχέσεις έτσι χάνουν την ισορροπία τους και επέρχεται η ρήξη.
Ακόμα και η ρήξη μιας φιλικής σχέσης είναι αποτέλεσμα παιδαριώδους πεισματώδους αντίδρασης και όχι ώριμη αντιμετώπιση των άλλων ανθρώπων. Όταν η συμπεριφορά ενός ανθρώπου χαρακτηρίζεται από παιδισμό κυριαρχεί ο εγωκεντρισμός, η «θυματοποίηση», η ριψοκίνδυνη συμπεριφορά που δεν υπολογίζει τις συνέπειες τόσο για τον ίδιο όσο και για τους άλλους. Η απερίσκεπτη οδήγηση αποτελεί ένα δείγμα τέτοιας συμπεριφοράς. Η συνειδητοποίηση του κινδύνου δεν σημαίνει πως εκπορεύεται από φόβο και ανασφάλεια αλλά από συναίσθηση της ευθύνης για την προσεκτική οδήγηση. Ο φόβος και η ανασφάλεια συχνά αντιρροπείται από μια ριψοκίνδυνη συμπεριφορά χωρίς να σημαίνει αυτό ότι δεν υπάρχει.
Στην άλλη όχθη του φαινομένου της «θυματοποίησης» βρίσκεται το φαινόμενο του αποδιοπομπαίου τράγου (scapegoating). Το φαινόμενο αυτό είναι μια εχθρική - ψυχολογική πρακτική διάκρισης με την οποία μια κοινωνία μετακυλύει την κατηγορία και την υπευθυνότητα μακριά από τα μέλη της σε κάποιο πρόσωπο ή ομάδα που γίνεται στόχος.  Είναι επίσης μια πρακτική με την οποία αισθήματα οργής και εχθρότητας εκδηλώνονται μέσα από την επίκριση άλλων. Σε αυτή την περίπτωση ένας άνθρωπος αισθάνεται πεπεισμένος ότι είναι ένοχος για μια κατάσταση, υφίσταται διασυρμό και κριτική. Ο «αποδιοπομπαίος» αισθάνεται απόρριψη και συχνά υιοθετεί συμπεριφορά περιθωριακή.
Στο φαινόμενο του αποδιοπομπαίου τράγου τα συναισθήματα ενοχής, οργής, κατηγορίας και βασανισμού μετατοπίζονται από κάποιο πρόσωπο ή ομάδα για να ικανοποιηθεί μια συλλογική τάση αποσόβησης ή αποφυγής αυτών των δυσάρεστων συναισθημάτων. Ο λόγος που κάποιος αποσείει την ευθύνη από επάνω του και τη μεταφέρει σε κάποιον άλλον μπορεί να μην είναι απολύτως συνειδητοποιημένος. Το πρόσωπο «στόχος» αργεί να συνειδητοποιήσει τη θέση στην οποία βρίσκεται και αυτό αποκαλύπτεται μέσα από κάποια γεγονότα. Ο «αποδιοπομπαίος» βιώνει αποκλεισμό, απομόνωση ακόμα και εκδίωξη.
Όσο η διαδικασία αυτή είναι ασυνείδητη είναι πιθανότερο ο δράστης της να την αρνείται. Σε αυτές τις περιπτώσεις, οποιαδήποτε δυσάρεστα συναισθήματα - όπως η ντροπή και η ενοχή του ίδιου του δράστη - δεν γίνονται αποδεκτά από τον ίδιο. Η δημιουργία «αποδιοπομπαίου» απελευθερώνει το δράστη από την απώλεια της αυτοεκτίμησής του και του προσδίδει ναρκισσιστική ικανοποίηση. Ενεργοποιεί την τάση να ξεφορτωθεί κάποιος το θυμό του. Εκείνοι που δημιουργούν «αποδιοπομπαίους» τείνουν να είναι υπερβολικά αυστηροί με την ανάγκη εκδίκησης.
Το φαινόμενο που αναφέρουμε εδώ μπορεί επίσης να θεωρηθεί μηχανισμός άμυνας του υποκειμένου απέναντι στα μη αποδεκτά συναισθήματα, όπως εχθρότητα και ενοχή. Ο μηχανισμός άμυνας αυτός είναι γνωστός ως «προβολή». Σύμφωνα με τους ορισμούς του Kleinian, το φαινόμενο του «αποδιοπομπαίου» είναι ένα παράδειγμα περιθωριοποίησης με βαθύτερη αφετηρία την ανάγκη διαχωρισμού του καλού και του κακού. Από μια άλλη οπτική, οι δημιουργοί «αποδιοπομπαίων» είναι ανασφαλή άτομα που ωθούνται στο να εξυψώνουν τη θέση τους υποβιβάζοντας τους άλλους.
Το φαινόμενο έχει μελετηθεί στην Αμερική και στην Ευρώπη από διακεκριμένους κοινωνικούς ανθρωπολόγους και ψυχολόγους που εξετάζουν τις εκδηλώσεις του μέσα από επιθετικές συμπεριφορές, ρατσιστικές αντιδράσεις και ποικίλες εκφάνσεις του. Ίσως είναι η κατάλληλη στιγμή να λάβει χώρα μια ευρύτερη και συστηματικότερη μελέτη των κοινωνικών αυτών φαινομένων που παρατηρούνται γύρω μας.

Για το Λέξημα
Στέλλα Κοντογιάννη